| abstract
| - Młoda Polska nie jest jedynym terminem określającym literaturę lat 1890—1918. Niektóre z używanych równolegle określeń są nazwami prądów literackich, inne mają odmienne pochodzenie. Dla orientacji ogólnej i dla uporządkowania różnorodnego materiału zamieszcza się tu mały słownik terminów ułożonych alfabetycznie. Prócz definicji syntetycznych zostały włączone niektóre terminy literackie, rzadziej spotykane, a przydatne w dalszych częściach obrazu literatury Młodej Polski przy konkretnych opisach lub analizach. Alegoria — motyw lub zespół motywów mających prócz dosłownego znaczenia jeszcze drugie, ukryte; związek między obu znaczeniami opiera się na przyjętej tradycyjnie konwencji (np. zestawianie ojczyzny z okrętem walczącym z falami). Autotematyczność — technika literacka wprowadzająca obok fabuły utworu obraz procesu powstawania dzieła; niekiedy w utworach tego typu sam przebieg czynności pisarskich staje się jedynym tematem. Dekadentyzm — ruch artystyczny lub okres upadku tradycyjnej kultury; „szkoła dekadentów" w poezji francuskiej wieku XIX była pod wpływem Baudelaire'a 1, głównym rysem liryki było przewrażliwienie nerwowe połączone ze zmysłowością i niekiedy skłonnością do motywów i obrazów makabrycznych. Nieraz używano zamiennie określeń dekadentyzm i symbolizm. Przeciwnicy nowej ekspresji poetyckiej podkreślali przesadnie elementy chorobliwej degeneracji. W oryginalny sposób ujął zagadnienie dekadentyzmu w roku 1897 poeta i dramaturg Maciej Szukiewicz, analizując twórczość Przybyszewskiego. Zdaniem Szukiewicza najważniejszymi właściwościami literackiego dekadentyzmu są przemiany filozoficzne, likwidujące prymat pozytywistycznego myślenia i materialistycznego poglądu, oraz nowe formy i środki artystycznego wyrazu, wycienio-wane, subtelne, posługujące się aluzją i niedomówieniem. Za reprezentanta współczesnego dekadentyzmu uznał Szukiewicz niemieckiego filozofa Fryderyka Nietzschego. Ekspresjonizm — kierunek literacki i artystyczny; terminu używano najpierw w sztukach plastycznych (źródłem językowym jest łacińskie słowo expressio "wyraz, wyrażenie"). Ekspresjoniści głosili tezę, że sztuka nie powinna naśladować rzeczywistości, ale przekazywać wewnętrzne treści psychiki ludzkiej. W literaturze atakowali przede wszystkim realistyczną psychologię. Ich ideałem była synteza, cenili w poezji formy monumentalne, zestawienia kontrastowe (np. patos i wulgarność). W polskim piśmiennictwie cechy ekspresjonistyczne możemy wyodrębnić bardzo wcześnie — w liryce Hymnów Kasprowicza, w dramatach Wyspiańskiego i Micińskiego, w manifestach teoretycznych Przybyszewskiego, w stylu powieści Berenta. Estetyzm — koncentracja uwagi na programie artystycznym, przy obojętności wobec funkcji społecznej literatury; termin, oznaczając hasło „sztuka dla sztuki", nie występował jednak jako nazwa prądu literackiego, lecz stosowany był do określenia tendencji pojawiających się w różnych prądach. Fin de siècle — termin francuski oznaczający dosłownie koniec wieku; używano go w oryginalnej formie językowej, urabiając nawet od niego wyrazy pochodne (por. tytuł powieści Zapolskiej: Fin-de-siècle'istka). Treść pojęcia nie była ściśle zdefiniowana, ograniczała się do sugestii nastrojowej. Kazimierz Tetmajer w wierszu Koniec wieku XIX analizuje stany emocjonalne swoich współczesnych i odrzuca po kolei szereg postaw życiowych, by w puencie podkreślić poczucie egzystencjalnej bezsilności w stosunku do praw biologii i form rozwoju społecznego. Wszelkie działanie traci w takim układzie refleksyjnym swój sens, pozostają pozycje bierne. Toteż o stylu fin de siècle'u można mówić tylko jako o mglistej metaforze, a nie jako o definicji prądu. Impresjonizm — termin oznaczał najpierw kierunek w malarstwie, polegający na zdynamizowaniu koloru pod wpływem światła. W literaturze impresjonizm był konsekwencją naturalistycznego hasła ukazywania świata poprzez temperament artysty. Dzieła impresjonistyczne charakteryzowały się subiektywizmem, ale i biernością w odtwarzaniu rzeczywistości, dążyły do chwytania zmienności zjawisk, ich przelotności. Impresjoniści lubili poddawać się chwilowym nastrojom, lekceważyli kompozycję, a ceniąc spośród form literackich najwyżej lirykę, wprowadzali ją do narracji, dramaturgii, a nawet krytyki literackiej. Intuicjonizm - Jedno z haseł filozofii Henriego Bergsona, zaprzeczenie pozytywistycznego racjonalizmu; idea głosząca, że struktura rzeczywistości sprawia, iż nasze zmysły nie mogą dostarczyć na m o niej całej prawdy, nie mogą ukazać ruchu, w jakim świat ciągle trwa - jedynie nieruchome obrazy. Jedyną drogą poznania jest więc intuicja, pozwalająca uchwycić prawdziwą - nierozumową wiedzę. Młoda Polska — jest to ogólne określenie całej; epoki artystycznej (1890—1918), obejmujące nie tylko literaturę, ale i muzykę, sztuki plastyczne, teatr, a także pewien styl życia w środowisku artystów. Dzieje pojawiania się tego terminu przed rokiem 1898 oraz dzieje analogicznych terminów w innych piśmiennictwach europejskich omówił Henryk Markiewicz w rozprawie Młoda Polska i „izmy". Jako określenie młodego pokolenia użył jej na łamach krakowskiego „Życia" w roku 1898 Artur Górski w cyklu artykułów; dowodził on, że nowa sztuka powinna mieć charakter rodzimy, polski, a przy tym odznaczać się żarliwością młodzieńczą. Pierwotnie obejmowano tą nazwą krakowskie środowisko modernistów zgrupowanych wokół Przybyszewskiego. Jednakże krytyk Jan Sten w roku 1899 włączył do kręgu Młodej Polski Stefana Żeromskiego, Reymonta, Sieroszewskiego, a z historyków literatury Antoni Mazanowski używał nazwy szeroko, obejmując nią zarówno modernistów, jak i natura-listów. W ten sposób rozszerzał się zakres pojęcia aż do nadrzędnego hasła syntetycznego. Modernizm — termin pojawił się w krytyce polskiej około roku 1890; posłużył się nim poeta Antoni Lange, powołując się na literaturę francuską. Oddziaływał też na świadomość teoretyczną niemiecki termin die Moderne, oznaczający sztukę nowoczesną, aktualną i modną, przeciwstawianą tradycjom klasycznym. Kazimierz Wyka w książce Modernizm polski wysunął propozycję interpretacyjną ograniczającą chronologiczne stosowanie terminu; uznał go bowiem za „wcześniejszą, przygotowawczą fazę twórczości pokolenia Młodej Polski, fazę związaną przede wszystkim z powstaniem indywidualizmu, z odrodzeniem metafizyki, z przesyceniem rodzajów literackich liryzmem i symboliką". Granicami w czasie byłyby wtedy: rok 1887, ze względu na tygodnik „Życie" wydawany w Warszawie pod redakcją Zenona Przesmyckiego, oraz rok 1903, z uwagi na program Stanisława Brzozowskiego i jego działalność publicystyczno-krytyczną na łamach „Głosu". Najbardziej charakterystyczne dla fazy modernistycznej Młodej Polski są: druga seria Poezji Tetmajera (1894), Confiteor Przybyszewskiego (łac. — wyznaję; początek modlitwy w mszy św.). (1899), Próchno Berenta (1903). Współistnieją dziś zatem dwa sposoby rozumienia modernizmu w literaturze polskiej: 1) jako synonimu Młodej Polski, 2) jako określenia pierwszej fazy jej rozwoju. Naturalizm — prąd literacki, który pojawił się we Francji w drugiej połowie wieku XIX; twórca i teoretyk naturalizmu, Emil Zola, pragnął zbliżyć literaturę do metod eksperymentalnych stosowanych w naukach przyrodniczych i zapewnić jej w ten sposób obiektywizm. Naturaliści przejęli z teorii Darwina koncepcje walki o byt i dziedziczności; biologia stała się więc kluczem do zrozumienia indywidualności ludzkiej i praw społecznych. Ideałem estetycznym było naśladowanie natury. Naturalizm rozwinął formy narracyjne, zwłaszcza powieść środowiskową, opisującą zbiorowość i rezygnującą w znacznej mierze z indywidualnego protagonisty fabularnego. W zakresie dramaturgii naturaliści wyeliminowali monolog i wprowadzili szereg zmian w tradycyjnym schemacie kompozycyjnym. Estetyka naturalizmu oddziałała również na teatr, metody inscenizacji, grę aktorską. Nowym pojęciom i nowej praktyce teatralnej torował drogę od roku 1887 Théâtre Libre Antoine'a w Paryżu. Neoromantyzm — kierunek w twórczości artystycznej wieku XIX/XX nawiązujący do stylu poezji romantycznej; chętnie posługiwali się tą nazwą krytycy niemieccy. U nas termin neoromantyzm został wsparty autorytetem Edwarda Porębowicza w rozprawie Poezja polska nowego stulecia (1902). Szukaniu analogii z romantyzmem przeciwstawiał się Zenon Przesmycki, uważał bowiem, że nie potrafimy dokładnie zdefiniować romantyzmu i że poszukiwanie jakiejś paraleli stylistycznej dowodzi rezygnacji z samodzielnego ujmowania zjawisk artystycznych. Obrońcą terminu jest Julian Krzyżanowski; Młodą Polskę odrzuca bowiem jako termin wieloznaczny, dwuwyrazowy i przypadkowy, a modernizm jako niedogodny, bo stosowany, poza ściśle literackim znaczeniem, do określenia prądu filozoficzno-religijnego; twierdził on, że "neoromantyzm" nie odzwierciedla i nie obejmuje wszystkich zjawisk i procesów zachodzących w ciągu epoki - ogranicza się tylko do poezji i sztuki, tym niemniej monografia jego autorstwa nosi tytuł „Neoromantyzm polski 1890-1918”. . Parnasizm — tak nazwano kierunek w poezji francuskiej drugiej połowy XIX wieku; nazwa pochodzi od tytułu antologii poetyckiej: Parnas współczesny (Le Parnasse contemporain). W tytule była aluzja do góry zamieszkiwanej, według tradycji mitologicznej, przez muzy, słowo Parnas zaczęło więc oznaczać środowisko artystów. Poezja francuskich parnasistów wyróżniała się niechęcią do bezpośrednich wyznań, tak lubianych przez romantyków, dążeniem .do obiektywnego opisu, poszukiwaniem motywów w kulturach archaicznych i egzotycznych, wirtuozerią wersyfikacyjną. W poezji polskiej poetykę parnasizmu reprezentowali już Felicjan Faleński i Adam Asnyk, a w pierwszej fazie Młodej Polski Zenon Przesmycki (Miriam) i Antoni Lange.. Realizm — termin wieloznaczny, o różnych zakresach znaczeniowych; w węższym znaczeniu jest to określenie kierunku literatur europejskich po roku 1850, stanowiącego przejście od romantyzmu do naturalizmu. Szerzej należy rozumieć określenie „realizm mieszczański"; termin obejmuje wtedy zarówno metodę literacką, jak i jej społeczny rezonans w literaturze wieku XVIII i XIX, gdy przedstawienie świata, zgodne ze zdrowym rozsądkiem i konwencją moralną, odpowiadało potrzebom średnich klas społecznych. W miarę narastania sprzeczności interesów i dążeń w społeczeństwie kapitalistycznym realizm afirmujący rzeczywistość przekształca się w realizm krytyczny. Ruchy robotnicze, zużytkowując dla własnych celów antymieszczańską analizę przeprowadzoną w dziełach realizmu krytycznego, dążą jednak do uformowania własnej estetyki. Jest nią realizm socjalistyczny, proklamowany przez Maksyma Gorkiego w roku 1934, ale w praktyce artystycznej pojawiający się już w 1906 (powieść Gorkiego Matka).. Satanizm — pierwotnie termin w romantyzmie angielskim oznaczający sferę tematów makabrycznych, perwersyjnych, związanych z buntem przeciw normom społeczno-moralnym. Terminem tym później określano tendencje w literaturach europejskich na przełomie wieku XIX i XX do studiowania i artystycznego zużytkowania dziejów magii i dawnych kultów diabła. W literaturze Młodej Polski ten rodzaj zainteresowań znajdujemy w twórczości Przybyszewskiego. Secesja — Słownik terminologiczny sztuk pięknych określa secesję jako kierunek w sztuce europejskiej na przełomie wieku XIX i XX odcinający się od ustabilizowanej, akademickiej tradycji artystycznej. Pierwszą tego rodzaju manifestację odrębności dostrzega się w Monachium około roku 1892, następnie centrami secesji stają się Berlin i Wiedeń. Mieczysław Wallis w monografii Secesja oznacza tą nazwą styl sztuk plastycznych, posługujący się linią falistą i płaską plamą, ceniący asymetrię, niezwykłe proporcje, smukłe figury usytuowane w pustych przestrzeniach. Secesja przejawiała się najbardziej oryginalnie w zdobnictwie i w architekturze; ornamentyka secesyjna szczególnie wyróżniała motywy roślinne i kolory pastelowe. Obocznie stosowanymi terminami były: we Francji „nowa sztuka", w Anglii „styl nowoczesny", w Niemczech „styl młodości", w Italii „styl kwiatowy" lub „styl angielski". W sztuce polskiej termin secesja był prawie powszechnie przyjęty w okresie Młodej Polski, choć protestował przeciw używaniu go Stanisław Wyspiański. W historii epok artystycznych kilkakrotnie powtórzyło się zjawisko rozszerzania pierwotnego zakresu terminu używanego najpierw wyłącznie dla plastyki na domenę literatury. Tak było z nazwą baroku, tak obecnie w nauce rozszerza się termin rokoko, obejmując jeden z nurtów literatury wieku XVIII. Toteż można wysunąć przypuszczenie, że podobna zmiana sfery znaczeniowej nastąpi i w związku ze stabilizacją historyczną terminu secesja, który stałby się albo nadrzędnym określeniem stylistycznym w stosunku do równolegle działających prądów literackich, albo terminem określającym odmienną niż naturalizm i symbolizm poetykę, tak jak rokoko występuje jako odmienna niż klasycyzm i sentymentalizm konwencja literacka. Showing — w terminologii angielskiej określenie techniki narracyjnej charakterystycznej dla naturalizmu, polegającej na rozproszeniu opowiadania na sceny ukazujące bezpośrednio elementy świata przedstawionego. Por. telling. Symbol — motyw lub zespół motywów ukrywający głębsze treści refleksyjne, pod obrazem zastępczym, ale estetycznie samowystarczalnym. W odróżnieniu od alegorii symbol jest niekonwencjonalny i wieloznaczny, nie jest informacją o zjawisku i nie ogranicza się do funkcji zdobniczej, ale próbuje wyrażać takie odcienie otaczającej nas rzeczywistości oraz takie odcienie emocjonalne, dla których zasób leksykalny, którym dysponujemy, nie wystarcza. Symbolizm — prąd literacki ukształtowany w końcowym piętnastoleciu XIX wieku we Francji i Belgii. Nazwa pochodzi od manifestu, który poeta Jean Moréas ogłosił w roku 1886 na łamach dziennika „Le Figaro". Z czasem nazwa retrospektywnie objęła i wcześniej działających poetów. Symboliści rezygnowali z opisu, natomiast dążyli do znalezienia równoważnika zjawisk niewyrażalnych. Tym kluczem do poznania tajemniczych sfer bytu ludzkiego miał być symbol, a więc obraz skonstruowany dwupoziomowo, nie wyczerpujący swych znaczeń w płaszczyźnie bezpośredniej, lecz ukrywający w kształcie słownym wieloznaczne sugestie. Symboliści cenili muzyczność wiersza i swobodę wersyfikacyjną. Synestezja — łączenie różnych wrażeń zmysłowych (np. słuchowych i wzrokowych). Charakterystycznym przykładem jest sonet Artura Rimbauda Samogłoski, w którym poszczególnym samogłoskom przypisane zostały kolory. Telling — w terminologii angielskiej określenie techniki narracyjnej przedstawiającej w opowiadaniu świat z pozycji wszechwiedzącego narratora. Była to metoda klasycznej powieści realistycznej. Tradycjonalizm — kontynuowanie wypróbowanych technik pisarskich, zazwyczaj połączone z konserwatywnym poglądem na świat. Weryzm — technika naturalistyczna znamienna dla literatury włoskiej; najczęstszym tematem było życie wsi przedstawiane ze skrajną dokładnością imitacji. Głównym przedstawicielem włoskiego weryzmu był Giovanni Verga.
|
![[RDF Data]](/fct/images/sw-rdf-blue.png)